نهمین برنامه از فصل اول «مدرسه ایران» (سه شنبه ۱۰ دی) از شبکه چهار سیما با موضوع "موضوع زمان آموزشی در مدارس ایران" روی آنتن رفت. در این برنامه، حمید اسکندری مجری و آقای محمدرضا حشمتی، معلم و کارشناس تعلیم و تربیت پرسش‌هایی همچون « نحوه اختصاص زمان برای آموزش در مدرسه به چه شکل است؟ و آیا معلمان با توجه به کمبود زمان در راستای به پایان رساندن محتوای کتاب درسی با چالش های مواجه هستند؟و اینکه دلیل فاصله سند تحول بنیادین و سند برنامه درسی ملی تا عمل در رابطه با زمان آموزشی چیست؟» را با دکتر محمود امانی طهرانی، مشاور علمی سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی در میان گذاشتند.
دکتر محمود امانی طهرانی، مشاور علمی سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی در ابتدای برنامه گفت: "دلیل فاصله سند تا عمل به سه جنبه مختلف برمی گردد. یک جنبه به نوع زمانبندی روزانه مدرسه بر می گردد. در سال ۱۳۵۱ زمانی که دوره ابتدائی را می گدراندم و به مدرسه می رفتم، مدرسه ما از ۸ تا ۱۲ و ۱۴ تا ۱۶ باز بود. ۴ ساعت صبح به مدرسه می رفتیم، به خانه بر می گشتیم و بعد از آن نیز ساعت ۱۴ تا ۱۶ کلاس می رفتیم و روزهای پنج شنبه مدرسه تا ساعت ۱۲ ظهر باز بود. در این سیستم ۳۴ ساعت، زمان مفید آموزشی داشتیم. در آن سال ها، به تدریج مدرسه ها در نقاطی از تهران و نقاط دیگری از کشور دچار تراکم شدند و فزونی جمعیت از سرعت مدرسه سازی جلوتر افتاد. مدرسه ها به مدرسه های دو شیفت تبدیل شدند. مدرسه های دو شیفت برنامه فشرده ای داشتند و یکسره باز بودند و این مسئله، یک مسئله تاریخی است که پس از انقلاب تبدیل به یک فرمول فراگیر شد و عمده مدارس ما را فرا گرفت. در مدارس که معلمان تک شیفت بودند، رقابتی پیش آمد که می گفتند همکاران ما از ساعت ۷:۳۰ تا ۱۲:۳۰ به مدرسه می روند. ما چرا باید تمام روز بیائیم. به همین علت یک نوع یکسانی اتفاق افتاد و کم کم ساعت کار معلمی تعریف آن به این شکل شد که از صبح تا ظهر و از ظهر تا عصر هست. وقتی که سیاستگذاران یک زمینه هائی را در جامعه تغییر می دهند، بازگشت به آن زمینه ها بسیار دشوار است. زمینه دوم در رابطه با زمان آموزشی اسن است که ما در سال های ابتدائی دهه نود، با تعطیلی پنج شنبه مواجه شدیم. با تعطیلی روزهای پنج شنبه، در روی کاغذ یک ساعت بر روزهای عادی مدرسه افزودیم اما یک روز چهار ساعتِ را از مدرسه ها گرفتیم. مسئله سوم، به مسئله حجم باز می گردد و مسئله تناسب بین زمان واقعی یادگیری و حجم کتاب های درسی است. اتفاق هایی همچون تعطیلی مدارس به علت آلودگی هوا و ...اگر همراه با مکانیزم های ترمیم کننده و خود ترمیم کننده نباشد، دود اصلی آن به چشم بچه ها می رود."
امانی طهرانی، عضو شورای هماهنگی علمی سازمان پژوهش و برنامه ریزی آموزشی و مدیر کل سابق دفتر تألیف کتاب های درسی گفت: "واقعیت این است که اگرچه عامل زمان همه چیز نیست اما پیش نیاز همه کارهاست. اگر بخواهیم که اتفاق مطلوبی در آموزش و پرورش بیفتد برای موقعیت های یادگیری باید زمان کافی داشته باشیم. ما اگر از ابتدا زمان را از آموزش گرفتیم، زمانی باقی نمی ماند که به طور کیفی و خوب بخواهیم به امر آموزش بپردازیم و به اهداف آموزشی خودمان برسیم. یکی از عواملی که کاهش کیفیت را بوجود می آورد، همین فشردگی زمانی است که در کار ما بسیار مهم است. به نظرم می رسد که ما از ابتدا تکلیف خودمان را با این موضوع باید مشخص کنیم که تصمیم ها را بر مبنای نفع دانش آموزان می گیریم یا بر اساس عوامل دیگری. اگر نفع دانش آموزان است که تصمیم صحیح واضح است که به چه شکل باشد؟ اما اگر عوامل دیگری است ملاک ورود به مسئله را داریم تغییر می دهیم. مکانیزم های ترمیمی برای کاهش روزهای تعطیلی که الآن بروز می کند مثلاً از این جنس است که به این تعداد آلودگی هوا داریم، به این تعداد روز، پنج شنبه ها مدارس را باز کنید. یک مکانیزم ترمیمی است که به آسانی به سمت آن نمی رویم چون از فاکتور رضایت معلمین اطمینان خاطر نداریم؛ یعنی الآن مسئولینی که چنین تصمیمی را باید بگیرند احساس می کنند در چنین موقعیتی نیستند که این تصمیم را بگیرند."
وی در پاسخ به این پرسش که فاکتورهای تصمیم گیری در آموزش و پرورش از کجاها نشأت می گیرد، گفت: "یک موقع هست ما اختیار تنظیم آموزش را به معلم ها و مدرسه می دهیم. میزان کلی آموزش را در اختیار آن ها می گذاریم. یک چارچوب های کلان را می دهیم و آن ها را در مورد میزان زمان و ساعات آموزشی، شروع کار مدرسه، زمان پایان مدرسه، تعداد روزها، حجم کلی و ... به عنوان یک عامل اصلی تصمیم گیری در نظر می گیریم. در این حالت نوع مواجهه معلم با مدرسه و زمان آموزشی فرق می کند. در حال حاضر معتقدم، یکی-دو تا قانون در این رابطه باید تغییر کند. یکی قانون مجلس شورای اسلامی است که آمده شروع سال تحصیلی را ابتدای مهر و پایان آن را خرداد قرار داده است. اینچنین قوانینی تصمیم گیری های از بالا برای محیط هایی است که با شرایط بسیار متفاوتی مواجه هستند. این نوع قانون ها، قانون های خوبی نیست. ما می بینیم در سند تحول بنیادین و با صراحت بیشتر در برنامه درسی ملی آمده و بیان می کند سال تحصیلی ما ۱۲ ماهه است. از اول مهر شروع می شود و تا آخر شهریور ادامه دارد. ما نیاز به کارهایی داریم که بین مدرسه و کلاس تمایز ایجاد کند. آنچه مدرسه را از کلاس متمایز می کند، برنامه هایی است که در مدرسه اجرا می شود. صحبگاه، زنگ های تفریح، مسابقه های ورزشی، کارهای فوق برنامه، سرود، نماز، نمایش و ... خیلی از کارهایی است که به مدرسه معنامی دهد. کلاس، بخشی از یک مدرسه است و برای اینکه مدرسه زنده باشد باید دست مدرسه باز باشد. در سند تحول بنیادین گفته می شود که به سمت معلم تمام وقت، مدرسه مؤثر، مدرسه ای که وقت فراوانی را بچه ها به عنوان زیست گاه می گذرانند باید حرکت کنیم. مدرسه به عنوان زیستگاه؛ یعنی مکانی که دوستش دارم و با علاقه به آنجا می روم. خیلی از کارهایی که آنجا می کنم، انتخابی خودم هست و این زمینه ها ما را رشد می دهد. این نیازمند این است که مدیر مدرسه، شورای مدرسه، والدین و معلمین بتوانند برای این موضوع ها تصمیم بگیرند، برنامه بریزند، سازمان دهی کنند و حتی بودجه و مشوق هایی برای آن در نظر بگیرند.متأسفانه با برخی از تصمیم های سیاستگذاران این نوع کارها و فعالیت ها را به شدت محدود می کنیم."
مؤلف کتابهای درسی علوم تجربی وزارت آموزش و پرورش در رابطه با کارنامه عملی آموزش و پرورش در چهل سال اخیر و عملیاتی شدن سند تخول بنیادین گفت: "شما اگر بیائید کارنامه عمل ما را در جهل سال اخیر در خیلی از زمینه ها در کشور بررسی کنید، عملکردی که ما داشتیم عملکرد بسیار قابل دفاعی است. مثلاً حوزه تأمین انرژی، حوزه برق، واکسیناسیون اطفال، حوزه نوآوری ها و به روز بودن دانش درمان و جراحی ها، حوزه راه سازی، سدسازی، توسعه آموزش عالی، دانش های خاص مثل نانو، علوم سلولی، مولکولی و ... پیشرفت ها خیلی خوب بوده است. اما می خواهم بگویم اتفاقاً در بین این ها همیشه می بینیم که آموزش و پرورش را اگر بخواهیم در بین بقیه مقایسه کنیم، کارنامه عمل ما در حوزه آموزش و پرورش، به آن اندازه ای که اهمیت این موضوع هست، درخشان نیست. آن روزی سند تحول عملیاتی می شود که آموزش و پرورش و به طور خاص می گویم مدرسه اولویت اول ملت ایران نه اولویت اول ملی ایران بشود. یعنی در هر منطقه ای بهترین ساختمان، مدرسه باشد. ما دائم در فکر و اندیشه باشیم که بهترین جائی که در زمستان گرم است و در تابستان، خنک است، محیط آن زیباست، مدرسه است. آن روزی سند اجرا می شود که دانش آموز ما که وارد مدرسه می شود با رغبت تمام از سرویس بهداشتی مدرسه استفاده کند نه اینکه سرویس بهداشتی، کثیف، نامناسب و تاریک باشد. این ها ملاک های عینی است. چون آموزش و پرورش اولویت ملت نیست، اولویت اول دولت هم نیست؛ یعنی دولت خود را موظف به این نمی داند که بهترین محیط را به مدرسه اختصاص دهد و بهترین آدم های خود را به سمت معلمی سوق دهد. شما دقت کنید در این سال های متمادی چند نفر از رتبه های یک تا ده هزار را به سمت آموزش و پرورش سوق دادیم. چه انتظاری داریم! چقدر از بودجه ناخالص ملی خودمان را برای تربیت دانش آموزان اختصاص دادیم. چون در بدنه آموزش و پرورش هزینه نمی کنیم، آن وقت در سرشاخه برای نگه داری زندانی سالیانه 24 میلیون تومان هزینه می کنیم. سند تحول بنیادین آموزش و پرورش و برنامه درسی ملی به خودی خود یک نقطه امیدبخش است. به خاطر اینکه برای همه شرائط وضعیت های مطلوب نسبی را ترسیم می کند. اگر همین سند را نداشتیم در خیلی جاها دچار ابهام ها، تشویش ها و سردرگمی های فراوان بودیم. این اسناد، ذهن ها را منظم می کند. زیرنظام ها را می چیند، نوع کارها را بیان می کند و هر کسی تلاش می کند به این چارچوب ها نزدیک شود. تحقق تام این سند به این است که تمام عواملی که باید پشتیبانی کنند به میدان بیایند. این سند فقط برای آموزش و پرورش نیست. بسیاری از مخاطبین آن بیرون از آموزش و پرورش هستند و باید ایفای نقش بکنند و تا کنون ایفای نقش خود را عملیاتی نکردند. "
امانی طهرانی در پایان در پاسخ به اینکه کار مدرسه چیست و چه مدرسه ای مطلوب است، گفت: "کار مدرسه، بهبود آماری همه شاخص های جامعه است. چون این بهبود آماری را درک نکردیم و به این جمله ایمان نیاوردیم که بهبود آماری تمامی شاخص های جامعه از مدرسه عبور می کند، به مدرسه اهمیت نمی دهیم. مدرسه ای می خواهیم نه به گونه ای که الآن داریم. مدرسه ای که زمان آن و روزهای آن طولانی و پرشمار است. تابستان هم فعال است و بچه ها می آیند و کادری را در مدرسه گذاشته ایم که راضی هستند. با دل و جان کار می کنند و برای دانش آموزان وقت می گذارند. دلسوز هستند و فکر خودشان را به کار می اندازند. اگر همچنین توصیفی از مدرسه کنیم این ملت باید بسیج شود و برای بچه هایش دل بسوزاند."
همچنین آقای محمدرضا حشمتی، کارشناس تعلیم و تربیت در میز گفت و گوی برنامه "مدرسه ایران" گفت: "آنچه در اسناد تحولی داریم با آنچه در کفِ کلاس داریم، فاصله خیلی زیادی دارد. در حقیقت در بند 2-13 برنامه درسی ملی زمان تعلیم و تربیت را اعلام می کند و اعلام می کند در تمام پایه هابر اساس برنامه ای که داریم، چقدر باید به زمان آموزشی اختصاص بدهیم. اما وقتی وارد محیط عمل می شویم این اتفاق نمی افتد. به عنوان مثال عرض کنم اگر برای دوره ابتدائی بخواهیم در نظر بگیریم گفته شده کل پایه هایاول، دوم و سوم، ۴۵ دقیقه و چهارم و پنجم ۵۰ دقیقه. اما وقتی به مدرسه می رویم مسئله به شکل دیگری در حال اتفاق افتادن است. این ۵۰ دقیقه به هم دوخته می شود و ۹۰ دقیقه می شود. اگر یک حساب سرانگشتی کنیم در اینجا ۲۰ درصد زمان آموزشی را داریم از دست می دهیم. سیاستگذاری سیاستگذاران، روش های یادگیری را اغییر می دهد. فشرده شدن تقویم آموزشی، تهدیدهای متعددی را برای نظام آموزشی دارد. الآن به منِ معلم توصیه می شود که شما دانش آموز محور جلو برو و به شکلی جلو برو که بچه ها درگیر باشند و فعالیت کنند. از طرف دیگر، مشکل آلودگی باعث شده است که معلم ۳۰ درصد زمانش را از دست بدهد و این انعطاف در برنامه وجود ندارد."
حشمتی، سردبیر سابق مجله رشد معلم در ادامه با اشاره به اهمیت جایگاه معلم در آموزش و پرورش و ساختار نامناسب مدارس، عنوان کرد: "بهترین افرادی که در آموزش و پرورش خدمت خاضعانه و خالصانه می کنند، معلم ها هستند که در شرایط فعلی کار می کنند و در عین حال خودشان مدام دارند خودشان را به روز می کنند و یاد می گیرند. آموزش های ضمن خدمت آموزش و پرورش مشکلات خاص خودش را دارد و همچین شاهد ظلم رسانه به معلم ها و این قشر زحمت کش هستیم. ظلم رسانه ای به معلم ها با تمرکز و دامن زدن به بحث معیشت صورت می گیرد. صدا و سیما همیشه وضعیت معیشت معلم ها را تیتر اول خبری خود می آورد در عین حال که نوآوری های معلم های ما بسیار زیاد است و آموزش و پرورش از آن غفلت می کند. همچنین در مدارس خود نیز ساختارهای نامطلوبی را داریم. متأسفانه برخی وقت ها ساختار مانع رفتارهای معلم ها می شود. به نظرم با توجه به این شرایطی که وجود دارد در برنامه ای که نوشته شده، یک معادله ای داریم، معائله محتوا-زمان و یک معادله دیگری داریم، معادله کیفیت-ارائه و الآن با توجه به زمان های آموزشی که در نظر گرفته شده و سیستم متمرکزی که هست، ما این معادله ها را به چه شکل می توانیم حل کنیم و این یک سؤال اساسی است. از آن طرف به عنوان معلم احساس گناه و عذاب وجدان نداشته باشیم که ای کاش این کارها را برای دانش آموزان می کردم و نکردم. به نظرم نگاه متمرکز در زمان آموزشی یکی از موانع معلم ها و مدارس هست و در سند برنامه درسی نیز یکسان دیده شده است. همچنین در راستای اصلاح زمان آموزشی بر روی سند برنامه درسی نیز می توانیم بازاندیشی داشته باشیم و روی آن تأمل کنیم."
این معلم پیشکسوت در پایان برنامه گفت: "چشم انداز مطلوبی که ما برای آموزش و پرورش و مدارس خود دیده ایم با وضع موجودمان فرق دارد. متأسفانه وضع موجود، مدرسه مطلوبمان را نشان نمی دهد. از زمانی که سند تحول بنیادین تصویب شده، پیوسته مدرسه ای زیبا و مطلوب را تصویر می کنیم و یک مدینه فاضله ای می سازیم که این اتفاق و آن اتفاق باید بیفتد و در عمل به مطلوب خود نرسیده ایم. به نظرم شتاب زدگی ما در اجرای سند بدون توجه به زیرساخت های آن، مشکل اصلی است و این شویه عمل، ره به جایی نمی برد. نگاه فرا وزارتخانه ای به مدرسه وجود ندارد و مدرسه ای که اولویت اول ملت باشد در این سازکار تحقق پیدا نمی کند."
گفتنی است برنامه مدرسه ایران کاری از گروه اجتماعی شبکه چهار سیماست که به تهیه کنندگی حمید اسکندری و سردبیری حسین غفاری، هر هفته سه‌شنبه‌ها ساعت ۲۱ از این شبکه پخش می‌شود. بازپخش این برنامه صبح چهارشنبه ساعت ۱۰ خواهد بود.
